قانون مالیات مستقیم چیست و شامل چه مواردی می شود؟ بررسی انواع آن

مالیات یکی از منابع مهم درآمدی دولت ها است، که در کشور ما نیز در سال های اخیر (۱۳۹۵ به بعد) مالیات یکی از منابع مهم تشکیل دهنده بودجه کشور است. اما باید بدانیم که اولین قانون مدون مالیات کشور در بیست و هشتم اسفند سال ۱۳۴۵ تهیه و سپس با اصلاحات در سال  ۱۳۴۷ نهایی گردیده است، البته از آن تاریخ تا کنون بخصوص پس از سال ۱۳۵۷ بارها دستخوش اصلاحات و تغییرات بنیادی قرار گرفته است. یکی از قوانین اصلی مالیات، قانون مالیات مستقیم است که در این مقاله قصد داریم به بررسی صفر تا صد آن بپردازیم.

مالیات چیست؟

نوعی هزینه اجتماعی است که مردم یک جامعه در راستای بهره‌برداری از امکانات و منابع و نیز برای آبادانی و عمران کشور خود موظف به پرداخت آن هستند و به نوعی می توان گفت که بخشی از درآمدهای جامعه به دولت یا بخشی از سود فعالیت‌های اقتصادی است که نصیب دولت می‌گردد زیرا ابزار و امکانات دست یابی به درآمد و سودها را دولت فراهم ساخته‌ است.

به طور کلی در باب مالیات سه قانون مهم و اساسی وجود دارد که تمام منابع مالیاتی و تکالیف را در بر دارد. قانون مالیات های مستقیم، قانون مالیات بر ارزش افزوده و قانون پایانه های فروشگاهی و سامانه مودیان سه قانون اصلی کشور در خصوص مالیات است که خود تحت تاثیر مقررات و قوانین دیگری قرار دارد.

نظام مالیاتی ایران در تقسیم بندی کلاسیک دارای دو بخش مالیات های مستقیم و مالیات های غیر مستقیم است که خود دارای زیر مجموعه ای از مالیات ها به می باشد. در این مقاله مطابق قانون مالیات های مستقیم به بررسی منبع مالیات های مستقیم می پردازیم.

تعریف مالیات مستقیم چیست؟

مالیات مستقیم مالیاتی است که مستقیما از درآمد و دارایی اشخاص حقیقی و حقوقی طی برگ تشخیص یا مطالبه، اخذ می گردد و این تعریف در مقابل مالیات غیر مستقیم قرار دارد یعنی مالیاتی که پرداخت کننده آن مشخص نمی باشد و بر روی کالا و خدمات محاسبه می گردد.

منابع مالیات های مستقیم دو ویژگی مهم دارند:

۱) مودی در این نوع از مالیات برای سازمان امور مالیاتی مشخص است به عنوان مثال فردی که پزشک است یا یک مغازه دار و هر سال در خرداد ماه اظهارنامه ارسال می نماید دارای پرونده مالیاتی بوده و برای سازمان به عنوان یک مودی شناخته شده و مشخص است لذا تمام فیش های پرداختی و امور مالیاتی وی به نام خود شخص صادر و انجام می گردد، از این رو پرداخت کنندگان این نوع از مالیات برای سازمان مشخص هستند.

۲) ارتباط مودی با سازمان مستقیم و بدون واسطه است یعنی مودیان این منابع مالیاتی خود مستقیما تکالیف مالیاتی خود را انجام می دهند و به عنوان مودیان مشمول مالیات مکلف به انجام وظایف قانونی خود هستند به عنوان مثال زمانی که یک شخصیت حقوقی دفاتر قانونی خود را پلمپ می نماید این اقدام به وسیله خود او (منظور به نام شخصیت حقوقی است حال آن که خود یا یک موسسه ثبتی این اقدام را انجام دهد) انجام می گردد و این امر تکلیف مودی دیگری نیست درست بر خلاف قانون مالیات بر ارزش افزوده که از نوع مالیات های غیر مستقیم است.

باب های قانون مالیات های مستقیم

باب اول اشخاص مشمول مالیات قانون مالیات های مستقیم ( مواد ۱ الی ۲)

در این باب از قانون اشخاص مشمول این قانون و اشخاصی که مشمول این قانون یستند مشخص می گردند که به طور کلی می توان گفت در بر دارنده اشخاص مشمول و غیر مشمول قانون است

باب دوم مالیات بر دارایی قانون مالیات های مستقیم ( مواد۳ الی ۵۱)

باب دوم قانون به مالیات حق تمبر و ارث پرداخته است که مواد ارث از ماده ۱۷ آغاز می گردد تا ماده ۴۳ و مواد پیش از آن از قانون حذف شده است.

باب سوم مالیات بر درآمد قانون مالیات های مستقیم ( مواد ۵۲ الی ۱۳۱)

در این باب به موضوعات مهم در خصوص مطالبه مالیات از اشخاص(حقیقی و حقوقی) از جمله نرخ مالیات پرداخته شده است.

باب چهارم مقررات مختلفه قانون مالیات های مستقیم ( مواد ۱۳۲ الی ۲۱۸)

بخشی از قوانین و مقررات بسیار مهم برای حسابداران مالیاتی مانند معافیت ها، هزینه های قابل قبول، ابلاغ و موارد مهم دیگر که در ۹ فصل ذیل این باب قرار دارد.

باب پنجم سازمان تشخیص و مراجع مالیاتی قانون مالیات های مستقیم ( مواد ۱ الی ۲)

از حسابرسی مالیاتی تا دادرسی در این باب قرار دارد و از باب های بسیار مهم برای مشاوران وکلای مالیاتی است.

تقسیم بندی مالیات مستقیم

مالیات مستقیم خود دارای دو دسته بندی است که منابع مختلفی را در بردارد.

1. مالیات بر درآمد
2. مالیات بر دارایی

مالیات بر درآمد

نوعی از مالیات است که توسط دولت از درآمد و عواید اشخاص مطالبه می گردد. به این صورت که اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی نسبت به درآمد های خود از تمام منابع مشمول در طول یک سال مالیاتی موظف به پرداخت مالیاتی تحت عنوان مالیات عملکرد هستند.

اقسام مالیات بر درآمد به شرح ذیل می باشد:

• مالیات بر درآمد املاک
• مالیات بر درآمد مشاغل
• مالیات اشخاص حقوقی
• مالیات بر درآمد اتفاقی
• مالیات بر درآمد حقوق

در این بخش مختصرا هر کدام از منابع مالیاتی را شرح می دهیم.

مالیات بر درآمد املاک

این منبع مالیاتی از محل درآمد مودیان از املاک اخذ می گردد که در بردارنده کلیه ابعاد درآمدی آن از اجاره تا فروش است که در این منبع مالیاتی مودیان پیرو اظهارنامه تسلیمی تا پایان تیر ماه به سازمان امور مالیاتی درآمد ابرازی خود را اعلام نموده و سپس وفق مقررات توسط ماموران مالیاتی حسابرسی می گردند.

مالیات بر درآمد مشاغل

مالیات عملکرد مشاغل از محل درآمد مشمول مالیات اشخاص حقیقی اخذ می گردد به این صورت که دارندگان مشاغل تا پایان خرداد ماه هر سال نسبت به سال قبل اقدام به ارسال اظهارنامه مالیاتی می نمایند و در آن گزارش های مالی خود را به سازمان داده و نسبت به درآمد ابرازی اقدام به پرداخت مالیات می نمایند.

مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی

یکی دیگر از منابع مالیات بر دارایی مالیات اشخاص حقوقی است که در بردارند انواع شخصیت های حقوقی مانند شرکت ها و موسسات انتفاعی و غیر انتفاعی را دربردارد این منبع مالیات مانند مالیات مشاغل از محل فعالیت شغلی اخذ می گردد تنها این تفاوت وجود دارد که در این بخش مخاطب سازمان یک شخصیت حقوقی است.

مالیات بر درآمد اتفاقی

مالیات اتفاقی بیشتر ریشه در قوانین پیش از انقلاب دارد چرا که متعلق به منابعی از مالیات است که اصلا در گروه درآمد نباید باشد ( با توجه به موارد مشمول آن بعد از انقلاب) چرا که ریشه این منبع مالیاتی در حال حاضر موارد اتفاقی مانند قرعه کشی و موضوعات ارث ( مواردی که ارث برنده از وراث نباشد) جریان دارد و در نتیجه شانس و اقبال فرد این نوع مالیات موضوعیت پیدا می کند. که البته در مقاله مالیات بر درآمد اتفاقی کامل به تحلیل و بررسی این موضوع پرداخته شده است.

مالیات بر درآمد حقوق

سهل الوصول ترین منبع مالیاتی کشور، که سهم تقریبا ۵۰٪ درصدی در مالیات وصولی کشور از حیث مالیات های مستقیم را دارد. این منبع مالیاتی که پرداخت کنندگان آن کارگران، کارمندان و به طور کلی حقوق بگیران هستند تنها مشمولان مالیات هستند که مقدم در پرداخت مالیات پیش از دریافت اجرت و مزد خود می باشند. تکلیف کسر و ایصال مالیات این گروه از مودیان بر عهده کارفرما و همان پرداخت کننده حقوق است.

۵ مورد بالا تمام منابع مالیات بر درآمد کشور را تشکیل می دهند که البته خود دارای زیر شاخه ها موارد تفضیلی بیشتری هستند که در مقالات آتی و ذیل عناوین آن ها منتشر می گردد.

مالیات بر دارایی

نوعی از مالیات که دولت از دارایی بدست آمده مودیان اخذ می نماید یعنی مالیات از ثروتی که به سرمایه و دارایی مثبت مودیان افزوده می شود، که دارای دو نوع مالیات بر ارث و حق التمبر است. این منبع مالیاتی در قانون مالیات های مستقیم مصوب سال ۱۳۶۶ دارای ۵ منبع مالیاتی به شرح ذیل بود:

1. مالیات بر ارث
2. مالیات بر تمبر
3. مالیات بر اراضی بایر
4. مالیات سالانه املاک
5. مالیات مستغلات مسکونی خالی از سکنه

در اصلاحیه آخر قانون مالیات های مستقیم مورخ سی و یکم تیر ماه سال ۱۳۹۴ مالیات بر اراضی بایر  از آن حذف گردید، مالیات سالانه املاک به باب مالیات بر درآمد منتقل گردید و مالیات مستغلات مسکونی خالی از سکنه به عنوان ماده ۵۴ مکرر در قانون جدید وضع شد.

دلیل این امر این است که منابع مذکور ناشی از فعالیت درآمد مستقیم شخص مشمول آن نیست و به طور مثبت به دارایی مشمولان آن اضافه می نماید. مالیات بر دارایی تفاوت های بسیاری با مالیات درآمد دارد که مهمترین آن عدم استمرار این منبع مالیاتی است و مودیان هر سال مالیات بر ارث یا تمبر (بجز موارد خاص در شرکت ها که آن هم هر سال رخ نمی دهد) پرداخت نمی نمایند. شایان ذکر است مالیات بر دارایی در اصلاحیه سال ۱۳۶۶ دارای ۵ منبع بود که در اصلاحیه های ۱۳۹۴ حذف گردید و اکنون در ۲ مورد ارث و تمبر خلاصه می گردد، از موارد حذف شده تنها موضوع مالیات بر خانه های مسکونی خالی همچنان وجود دارد که البته به باب املاک منتقل گردیده و ذیل ماده ۵۴ مکرر مقنن شده است.

تقسیم بندی مالیات بر دارایی

لذا با توجه به موارد گفته شده مالیات بر دارایی به ۲ دسته بندی کلی تقسیم می شود:

1. مالیات بر ارث
2. مالیات بر حق التمبر

مالیات بر ارث

با فوت هر فرد وراث او با مقوله مالیات بر ارث مواجه می گردند از آن جایی که این نوع از مالیات کمتر از موارد دیگر در جامعه رخ میدهد از این سو اطلاعات حسابداران مالیاتی در این زمینه نسبت به وکلای مالیاتی یا مشاوران مالیاتی کمتر می باشد. مالیات بر ارث از محل ماترک متوفی و با کسر دیون و واجبات مالی و عبادی وی محاسبه میشود که در مقاله مالیات بر ارث بیشتر به این امر پرداخته شده است.

مالیات حق تمبر

این بخش از مالیات را می توان به دو بخش با توجه به میزان اهمیت یا کارکرد آن نمود که بخش مهم آن مالیات حق تمبر سرمایه است، موضوعی که باید حسابداران و مشاوران مالیاتی از آن اطلاع کامل داشته باشند و عموما یکی از موارد تدریسی در دوره های آموزش مالیات یا آموزش حسابداری می باشد و البته ما هم در مقاله حق تمبر کامل به موضوع پرداخته ایم و نمونه هایی را هم در این خصوص به صورت مسئله حل نموده ایم.

مالیات غیر مستقیم

دسته دوم مالیات که مالیات غیر مستقیم نام دارد دربردارنده منابعی از مالیات است که به طور غیر مستقیم وصول می گردد به این صورت که این منبع مالیاتی نیز مانند مالیات مستقیم دو ویژگی مهم دارد که دقیقا خلاف منابع ذیل مالیات مستقیم است، در این نوع از مالیات مودیان یا همان پرداخت کنندگان اصلی مالیات ارتباط مستقیم با سازمان نداشته و برای سازمان مشخص نمی باشند به طور مثال در مالیات ارزش افزوده که یکی از منابع مالیات های غیر مستقیم است دانشجویی که از یک فروشگاه یک کالای با ارزش افزوده تهیه می نماید در حالی که اصل مبلغ کالا به انضمام ارزش افزوده را پرداخت می کند اما دارای پرونده مالیاتی نیست و راسا هم این مالیات را به سازمان نمی پردازد و از سوی دیگر در این منبع مالیاتی ارتباط مودی با سازمان با واسطه است درست مانند مثال گفته شده پرداخت کننده یک دانشجو است اما کسی که در نهایت این مالیات را کسر و ایصال مینماید صاحب فروشگاه یا زنجیره های قبل از آن است در حالی که پرداخت کننده اصلی تهیه کننده دانشجو بوده است.

به طور کلی در این منبع مالیاتی در نهایت مالیات به سازمان توسط افرادی پرداخت می شوند که وفق قانون از جانب پرداخت کننده اصلی وظیفه دریافت و پرداخت مالیات به سازمان را دارند.

تقسیم بندی مالیات غیر مستقیم

مالیات غیر مستقیم به دو دسته بندی کلی تقسیم بندی می شود که در ادامه به بررسی هریک از آن ها می پردازیم

• مالیات بر واردات
• مالیات بر مصرف و فروش

مالیات بر واردات

ماليات بر واردات در ايران، يکى از قديمى‌ترين و مرسوم ترین انواع ماليات است که در آن از کالاهای وارد شده مالیات اخذ می گردد که متناسب با کالا نرخ آن متغییر می باشد.

در بخش مالیات بر واردات ما دارای ۴ زیر شاخه می باشیم که به شرح ذیل است:

1. حق گمرکی
2. حق ثبت
3. سود بازرگانی
4. واردات اتومبیل

مالیات بر مصرف و فروش

البته که این موضوع دو تعریف را در کنار خود خواهد داشت مالیات مصرف که مصداق آن مالیات ارزش افزوده بوده و مصرف کننده نهایی مودی پرداخت آن می باشد و مالیات بر فروش که مصداق آن مالیات فروش فرآورده های نفتی و سیگار می باشد که فروشنده آنها مودی پرداخت قراردارد.

1. درآمد های نفتی
2. سیگار
3. ارزش افزوده